CIRI-CIRI BUDAYA DAN BAHASA
Perkampungan Dayak Selakau biasanya mengambil bentuk gabungan antara tempat kediaman berbentuk rumah panjang (Selakau rumah anja’ng) atau beberapa buah rumah panjang dengan rumah-rumah yang didirikan secara berasingan. Bentuk kediaman seperti ini masih terdapat di kampung Pueh dan Kampung Biawak di daerah Lundu. Di setengah-setengah tempat pula perkampungan Selakau hanya terdiri daripada rumah-rumah yang didirikan secara berasingan dan dikenali dengan istilah mereka sebagai nobo’.
Menurut reka bentuk rumah panjang Selakau yang asal atau rumah binus ruang rumah terbahagi kepada beberapa bahagian. Tempat menjemur hasil pertanian dan juga pakaian dikenali sebagai pante. Ia menyerupai tanju’ yang terdapat dalam rumah panjang Iban. Bahagian serambi itu sebagai sa:mi. Kawasan ini terbuka luas dan oleh itu boleh digunakan sebagai maksud, sama ada untuk tujuan mengadakan upacara keagamaan yang mengambil bentuk gawe (Iban gawai). Seringkali ruang inilah yang digunakan untuk mengadakan upacara perubatan yang terkenal seperti badukun. Mesyuarat atau perjumpaan penting yang melibatkan seluruh penduduk kampung juga diadakan di sini. Di samping itu ruang ini juga digunakan mendengar dan menyelesaikan kes-kes yang membabitkan anggota kampung atau keluarga menurut sistem adat Selakau. Sewaktu musim mengerjakan padi kawasan ini merupakan kawasan yang paling sibuk sekali di mana anggota keluarga dan saudara-mara bekerja sehingga larut malam. Pendeknya kawasan serambi ini merupakan bahagian yang paling penting dalam organisasi sosial Selakau.
Dibahagian hujung kawasan serambi ini terdapat binaan yang menyerupai katil dikenali sebagai nangkat. Pada suatu ketika dulu di samping merupakan tempat tidur bagi kanak-kanak lelaki yang sudah berumur kira-kira 12 tahun ke atas dan mereka yang belum berkahwin, ia merupakan juga tempat tidur tetamu yang datang berkunjung atau singgah di rumah panjang Selakau. Namun fungsinya sebagai tempat anak muda berpantang selepas basunat atau baturih masih kekal sehingga kini (Awang Hasmadi Awang Mois 1981).
Sungguhpun banyak yang terkeliru sehingga menyangka rumah panjang itu adalah suatu kediaman secara communal, keluarga-keluarga di rumah panjang Selakau seperti juga keadaannya dalam rumah panjang Iban adalah unit-unit sosial yang berdikari. Tiap-tiap keluarga itu mempunyai bilik-bilik yang anggotanya mungkin terdiri daripada keluarga asas ataupun keluarga asas bersama lanjutan. Di kalangan Selakau bilik-bilik persendirian di rumah panajang itu dikenali sebagai bi:ik. Disinilah mereka yang sudah berkahwin dan anak-anak mereka tinggal. Bahagian ini biasanya dikaitakan dengan pihak wanita maka dengan itu kita akan dapati bahawa kanak-kanak lelaki yang sudah berumur 12 tahun ke atas dan mereka yang sudah dewasa dan masih bujang tidak tidur di kawasan ini. Sebaliknya pada waktu malam mereka akan pindah ke kawasan nangkat.
Kepada kaum Selakau konsep bi:ik itu mempunyai beberapa maksud. Ia boleh memberi maksud bilik itu sebagai suatu bentuk fizikal atau ruang. Selain itu ia juga boleh diertikan sebagai keluarag yang tinggal di dalam ruang tersebut ataupun dirumah yang berasingan. Adakalanya petak-petak kecil yang dibina dalam bilik itu juga boleh dirujuk sebagai bi:ik. Sebagai sebuah unti sosial sebuah bi:ik itu bertanggungjawab terhadap nafkah dan harta yang dimiliki oleh keluarga berkenaan. Ia bebas untuk membuat keputusan dengan pekara yang melibatkan kepentingan bersama anggotanya. Misalnya, keputusan untuk mengadakan kenduri seperti gawe dibuat oleh ketua bagi sebuah bi:ik tetapi tarikhnya terpaksa dipastikan dengan pemimpin kampung untuk mengelakkan daripada berlakunya persamaan jadual gawe dengan orang lain. Sebagai suatu bentuk fizikal bi:ik sedang mengalami banyak perubahan. Atas sebab keperluan privacy petak-petak sudah mula didirikan bagi anak-anak yang sudah berkahwin dan bagi kaum perempuan yang sudah bersuami. Petak-petak di dalam bi:ik itu dikenali sebagai kamar yang bermaksud sama seperti perkataan Melayu kamar.
Bahagian rumah di mana kerja masak-memasak dilakukan dikenali sebagai dapur. Disinilah tempat anggota keluarga makan dan minum. Pada masa seorang ibu itu bersalin di sinilah tempatnya seorang ibu itu berdiang, untuk tempoh selama satu minggu. Untuk tujuan itu satu lagi dapur yang simple akan dibuat supaya keperluan ibu untuk berdiang tidak menganggu kerja masak-memasak.Pada suatu ketika dulu; iaitu sebelum keperluan ruang dalam ruamh atau bi:ik sebegitu mendesak, bahagian dapur dan bi:ik itu dipisahkan oleh suatu lorong yang dikenali sebagai alun-alun. Oleh kerana keperluan lorong seperti itu sudah dihilangkan untuk terus dijadikan sebahagian daripada bi:ik. Bersambung pada bahagian hujung dapur dan mengambil bentuk pelantar yang kecil ialah apa yang dikenali sebagai uatn ai’. Pelantar ini tidak sebesar pelantar yang dikenali sebagai pante. Pelantar ini dikenali sebagai uatn ai’ ini merupakan tempat untuk membasuh dan madi.
Pembahagian ruang-ruang didalam rumah panjang Selakau kepada beberapa bahagian seperti bi:ik dan sa:mi penting kerana ia juga menggambarkan adanya pembahagian manusia Selakau di paras simbiolis. Idea-idea ini masih kekal sehingga hari ini terutama sekali dalam bentuk kediaman seperti rumah panjang. Namun begitu ini tidaklah bermakna bahawa pihak perempuan tidak boleh menghampiri atau melintasi kawasan tersebut. Begitulah juga dengan peraturan mengenai bi:ik bagi kaum lelaki. Tetapi dalam sistem kepercayaan Selakau pembahagian ruang dalam ruang itu tetap bermakna.
Masyarakat Selakau mempunyai sistem kekeluargaan yang berbentuk cognatic. Ia membawa maksud bahawa kedua-dua belah pihak iaitu bapa dan ibu sama penting kepada seorang anak dalam hal mewariskan harta. Walaubagaimanapun, dalam hal membuat keputusan yang bersangkut-pau dengan harta pesaka tekanan yang lebih memberatkan kepada pihak lelaki. Pihak lelakilah yang mempunyai suara lebih tentang bagaimana harta itu akan dibahagikan dikalangan anggota keluarga. Ini tidaklah pula bermakna bahawa pihak perempuan tidak berhak ke atas harta milik ibubapa mereka. Suatu analisis yang ringkas mengenai istilah kekeluargaan Selakau menunjukan hakikat bahawa ada beberapa istilah yang digunakan di kalaangan Melayu. Disamping itu istilah-istilah kekeluargaan Selakau yang asal seperti bapa’ (Melayu /bapa/) dan inu’ (Melayu /emak/) ada beberapa istialh yang digunakan tidak begitu asing kepada masyarakat Melayu. Diantara istilah-istilah ini adalah seperti Pa’ Uda’ dan Ma’ Uda’, waris, kemanakatn (Melayu kemanakan), katurunan, cucu’, nene’ dan beberapa lagi istilah yang lain. Istilah-istilah ini yang memberi maksud yang hampir sama dengan pengertiannya dalam Bahasa Melayu.
Sungguhpuntergolong di dalam kelompok Land Dayak atau Bidayuh,masyarakat Selakau tidak memiliki ciri-ciri utama yang dianggap boleh memlambangkan masyarakat Bidayuh. Diantara ciri-ciri utama yang dimaksudkan ialah pemilikan “rumah kepala” atau baloi pangguh. Ini adalah kriteria yang digunakan Leach (1950:54) dalam usahanya untuk mengidentifikasikan beberapa kelompok masyarakat Sarawak. Sepanjang yang saya tahu memang tidak terdapat bukti yang Selakau pernah memiliki stuktur yang mengambil bentuk bangunan seperti yang dicadangkan Leach. Untuk pengetahuan umum “rumah kepala” ini merupakan suatu bangunan dan mempunyai pelbagai fungsi. Ia hanya terdapat di perkampungan Bidayuh terutama di daerah Ulu Sadong. Bangunan ini digunakan untuk berbincang masalah-masalah yang melibatkan kepentingan bersama penduduk kampung untuk mengendalikan upacara initiasi dan juga tempat penginapan tetamu yang datang berkunjung di kampung Bidayuh.
Amalan bertindik (Selakau batenek) merupakan satu lagi unsur budaya Selakau yang boleh membezakan dari kumpulan Bidayuh yang lain. Dikalangan orang Selakau amalan ini diadakan secara penuh upacara. Amalan ini tidak terdapat dalam masyarakat Bidayuh yang lain. Selain Selakau hanya kaum Larah, iaitu jiran kaum Selakau sahaja yang mengamalkan upacara bertindik seperti yang dinyatakan. Dikalangan golongan Bidayuh yang lain upacara initiasi bagi kaum perempuannya yang mengambil bentuk suatu upacara lain yang dikenali oleh Carol Rubenstein (1973:290) sebagai “Red Hat Ceremony”. Upacara ini merupakan suatu bentuk initiasi yang diadakan khas untuk kaum wanita yang telah meningkat remaja. Dan upacara ini tidak terdapat dikalangan Selakau.
Satu lagi pekara yang dapat membezakan Selakau daripada kaum-kaum Bidayuh yang lain ialah amalan bersunat. Di kalangan kaum Selakau amalan ini dirujuk sebagai basunat atau baturih. Upacara ini terpaksa dilalui oleh kanak-kanak lelaki yang berusia 14 hingga 16 tahun (Awang Hasmadi Awang Mois 1981). Sebenarnya amalan ini merujuk kepada amalan membelah secara membujur bahagian kulup lelaki untuk membuang darah yang dianggap kotor. Walaupun cara basunat itu tidak seperti yang dilakukan oleh orang Melayu yang beragama Islam namun peri pentingnya upacara ini sangat ditekankan oleh Selakau sehingga sesiapa yang tidak menyempurnakannya boleh dikenakan denda (adat) apabila tiba masanya seseorang itu hendak kahwin. Di samping Selakau hanya kaum Larah sahaja yang mempunyain amalan budaya seperti ini.
Perkampungan Dayak Selakau biasanya mengambil bentuk gabungan antara tempat kediaman berbentuk rumah panjang (Selakau rumah anja’ng) atau beberapa buah rumah panjang dengan rumah-rumah yang didirikan secara berasingan. Bentuk kediaman seperti ini masih terdapat di kampung Pueh dan Kampung Biawak di daerah Lundu. Di setengah-setengah tempat pula perkampungan Selakau hanya terdiri daripada rumah-rumah yang didirikan secara berasingan dan dikenali dengan istilah mereka sebagai nobo’.
Menurut reka bentuk rumah panjang Selakau yang asal atau rumah binus ruang rumah terbahagi kepada beberapa bahagian. Tempat menjemur hasil pertanian dan juga pakaian dikenali sebagai pante. Ia menyerupai tanju’ yang terdapat dalam rumah panjang Iban. Bahagian serambi itu sebagai sa:mi. Kawasan ini terbuka luas dan oleh itu boleh digunakan sebagai maksud, sama ada untuk tujuan mengadakan upacara keagamaan yang mengambil bentuk gawe (Iban gawai). Seringkali ruang inilah yang digunakan untuk mengadakan upacara perubatan yang terkenal seperti badukun. Mesyuarat atau perjumpaan penting yang melibatkan seluruh penduduk kampung juga diadakan di sini. Di samping itu ruang ini juga digunakan mendengar dan menyelesaikan kes-kes yang membabitkan anggota kampung atau keluarga menurut sistem adat Selakau. Sewaktu musim mengerjakan padi kawasan ini merupakan kawasan yang paling sibuk sekali di mana anggota keluarga dan saudara-mara bekerja sehingga larut malam. Pendeknya kawasan serambi ini merupakan bahagian yang paling penting dalam organisasi sosial Selakau.
Dibahagian hujung kawasan serambi ini terdapat binaan yang menyerupai katil dikenali sebagai nangkat. Pada suatu ketika dulu di samping merupakan tempat tidur bagi kanak-kanak lelaki yang sudah berumur kira-kira 12 tahun ke atas dan mereka yang belum berkahwin, ia merupakan juga tempat tidur tetamu yang datang berkunjung atau singgah di rumah panjang Selakau. Namun fungsinya sebagai tempat anak muda berpantang selepas basunat atau baturih masih kekal sehingga kini (Awang Hasmadi Awang Mois 1981).
Sungguhpun banyak yang terkeliru sehingga menyangka rumah panjang itu adalah suatu kediaman secara communal, keluarga-keluarga di rumah panjang Selakau seperti juga keadaannya dalam rumah panjang Iban adalah unit-unit sosial yang berdikari. Tiap-tiap keluarga itu mempunyai bilik-bilik yang anggotanya mungkin terdiri daripada keluarga asas ataupun keluarga asas bersama lanjutan. Di kalangan Selakau bilik-bilik persendirian di rumah panajang itu dikenali sebagai bi:ik. Disinilah mereka yang sudah berkahwin dan anak-anak mereka tinggal. Bahagian ini biasanya dikaitakan dengan pihak wanita maka dengan itu kita akan dapati bahawa kanak-kanak lelaki yang sudah berumur 12 tahun ke atas dan mereka yang sudah dewasa dan masih bujang tidak tidur di kawasan ini. Sebaliknya pada waktu malam mereka akan pindah ke kawasan nangkat.
Kepada kaum Selakau konsep bi:ik itu mempunyai beberapa maksud. Ia boleh memberi maksud bilik itu sebagai suatu bentuk fizikal atau ruang. Selain itu ia juga boleh diertikan sebagai keluarag yang tinggal di dalam ruang tersebut ataupun dirumah yang berasingan. Adakalanya petak-petak kecil yang dibina dalam bilik itu juga boleh dirujuk sebagai bi:ik. Sebagai sebuah unti sosial sebuah bi:ik itu bertanggungjawab terhadap nafkah dan harta yang dimiliki oleh keluarga berkenaan. Ia bebas untuk membuat keputusan dengan pekara yang melibatkan kepentingan bersama anggotanya. Misalnya, keputusan untuk mengadakan kenduri seperti gawe dibuat oleh ketua bagi sebuah bi:ik tetapi tarikhnya terpaksa dipastikan dengan pemimpin kampung untuk mengelakkan daripada berlakunya persamaan jadual gawe dengan orang lain. Sebagai suatu bentuk fizikal bi:ik sedang mengalami banyak perubahan. Atas sebab keperluan privacy petak-petak sudah mula didirikan bagi anak-anak yang sudah berkahwin dan bagi kaum perempuan yang sudah bersuami. Petak-petak di dalam bi:ik itu dikenali sebagai kamar yang bermaksud sama seperti perkataan Melayu kamar.
Bahagian rumah di mana kerja masak-memasak dilakukan dikenali sebagai dapur. Disinilah tempat anggota keluarga makan dan minum. Pada masa seorang ibu itu bersalin di sinilah tempatnya seorang ibu itu berdiang, untuk tempoh selama satu minggu. Untuk tujuan itu satu lagi dapur yang simple akan dibuat supaya keperluan ibu untuk berdiang tidak menganggu kerja masak-memasak.Pada suatu ketika dulu; iaitu sebelum keperluan ruang dalam ruamh atau bi:ik sebegitu mendesak, bahagian dapur dan bi:ik itu dipisahkan oleh suatu lorong yang dikenali sebagai alun-alun. Oleh kerana keperluan lorong seperti itu sudah dihilangkan untuk terus dijadikan sebahagian daripada bi:ik. Bersambung pada bahagian hujung dapur dan mengambil bentuk pelantar yang kecil ialah apa yang dikenali sebagai uatn ai’. Pelantar ini tidak sebesar pelantar yang dikenali sebagai pante. Pelantar ini dikenali sebagai uatn ai’ ini merupakan tempat untuk membasuh dan madi.
Pembahagian ruang-ruang didalam rumah panjang Selakau kepada beberapa bahagian seperti bi:ik dan sa:mi penting kerana ia juga menggambarkan adanya pembahagian manusia Selakau di paras simbiolis. Idea-idea ini masih kekal sehingga hari ini terutama sekali dalam bentuk kediaman seperti rumah panjang. Namun begitu ini tidaklah bermakna bahawa pihak perempuan tidak boleh menghampiri atau melintasi kawasan tersebut. Begitulah juga dengan peraturan mengenai bi:ik bagi kaum lelaki. Tetapi dalam sistem kepercayaan Selakau pembahagian ruang dalam ruang itu tetap bermakna.
Masyarakat Selakau mempunyai sistem kekeluargaan yang berbentuk cognatic. Ia membawa maksud bahawa kedua-dua belah pihak iaitu bapa dan ibu sama penting kepada seorang anak dalam hal mewariskan harta. Walaubagaimanapun, dalam hal membuat keputusan yang bersangkut-pau dengan harta pesaka tekanan yang lebih memberatkan kepada pihak lelaki. Pihak lelakilah yang mempunyai suara lebih tentang bagaimana harta itu akan dibahagikan dikalangan anggota keluarga. Ini tidaklah pula bermakna bahawa pihak perempuan tidak berhak ke atas harta milik ibubapa mereka. Suatu analisis yang ringkas mengenai istilah kekeluargaan Selakau menunjukan hakikat bahawa ada beberapa istilah yang digunakan di kalaangan Melayu. Disamping itu istilah-istilah kekeluargaan Selakau yang asal seperti bapa’ (Melayu /bapa/) dan inu’ (Melayu /emak/) ada beberapa istialh yang digunakan tidak begitu asing kepada masyarakat Melayu. Diantara istilah-istilah ini adalah seperti Pa’ Uda’ dan Ma’ Uda’, waris, kemanakatn (Melayu kemanakan), katurunan, cucu’, nene’ dan beberapa lagi istilah yang lain. Istilah-istilah ini yang memberi maksud yang hampir sama dengan pengertiannya dalam Bahasa Melayu.
Sungguhpuntergolong di dalam kelompok Land Dayak atau Bidayuh,masyarakat Selakau tidak memiliki ciri-ciri utama yang dianggap boleh memlambangkan masyarakat Bidayuh. Diantara ciri-ciri utama yang dimaksudkan ialah pemilikan “rumah kepala” atau baloi pangguh. Ini adalah kriteria yang digunakan Leach (1950:54) dalam usahanya untuk mengidentifikasikan beberapa kelompok masyarakat Sarawak. Sepanjang yang saya tahu memang tidak terdapat bukti yang Selakau pernah memiliki stuktur yang mengambil bentuk bangunan seperti yang dicadangkan Leach. Untuk pengetahuan umum “rumah kepala” ini merupakan suatu bangunan dan mempunyai pelbagai fungsi. Ia hanya terdapat di perkampungan Bidayuh terutama di daerah Ulu Sadong. Bangunan ini digunakan untuk berbincang masalah-masalah yang melibatkan kepentingan bersama penduduk kampung untuk mengendalikan upacara initiasi dan juga tempat penginapan tetamu yang datang berkunjung di kampung Bidayuh.
Amalan bertindik (Selakau batenek) merupakan satu lagi unsur budaya Selakau yang boleh membezakan dari kumpulan Bidayuh yang lain. Dikalangan orang Selakau amalan ini diadakan secara penuh upacara. Amalan ini tidak terdapat dalam masyarakat Bidayuh yang lain. Selain Selakau hanya kaum Larah, iaitu jiran kaum Selakau sahaja yang mengamalkan upacara bertindik seperti yang dinyatakan. Dikalangan golongan Bidayuh yang lain upacara initiasi bagi kaum perempuannya yang mengambil bentuk suatu upacara lain yang dikenali oleh Carol Rubenstein (1973:290) sebagai “Red Hat Ceremony”. Upacara ini merupakan suatu bentuk initiasi yang diadakan khas untuk kaum wanita yang telah meningkat remaja. Dan upacara ini tidak terdapat dikalangan Selakau.
Satu lagi pekara yang dapat membezakan Selakau daripada kaum-kaum Bidayuh yang lain ialah amalan bersunat. Di kalangan kaum Selakau amalan ini dirujuk sebagai basunat atau baturih. Upacara ini terpaksa dilalui oleh kanak-kanak lelaki yang berusia 14 hingga 16 tahun (Awang Hasmadi Awang Mois 1981). Sebenarnya amalan ini merujuk kepada amalan membelah secara membujur bahagian kulup lelaki untuk membuang darah yang dianggap kotor. Walaupun cara basunat itu tidak seperti yang dilakukan oleh orang Melayu yang beragama Islam namun peri pentingnya upacara ini sangat ditekankan oleh Selakau sehingga sesiapa yang tidak menyempurnakannya boleh dikenakan denda (adat) apabila tiba masanya seseorang itu hendak kahwin. Di samping Selakau hanya kaum Larah sahaja yang mempunyain amalan budaya seperti ini.
